بدان که: ثواب روزه بسیار، و اجر آن بی شمار است.و آیات و اخبار در فضیلت آن خارج از حد احصا، و بیرون از حیز اظهار و تذکار است.و همه آنها در کتب احادیث مذکور، و در السنه و افواه مشهور است.و احتیاج به ذکر آنها در این مقام نیست.بلکه در اینجا اشاره به بعضی از آداب باطنیه و ظاهریه روزه می شود.

و بدان که: سزاوار روزه دار آن است که: چشم خود را بپوشاند از هر چه نظر کردن بر آن حرام یا مکروه است و یا دل او را از یاد خدا مشغول می سازد.و محافظت نمایدزبان خود را از جمیع آفات و معاصی متعلقه به زبان، - که بسیاری از آنها در این کتاب مذکور شد - .و گوش خود را نگاهدارد از هر چه شنیدن آن حرام یا مکروه است.وشکم خود را باز دارد از غذاهای حرام و شبهه ناک.و همچنین سایر اعضا و جوارح خودرا از محرمات و مکروهات متعلقه به آنها محافظت نماید.و همچنین سزاوار آن است که: در هنگام افطار، از حلال، این قدر چیزی بخورد که: «کل » بر معده او نباشد، زیرا سرامر روزه داشتن آن است که: قوه شهویه، مقهور و ضعیف شود و تسلط شیطان لعین کمترگردد تا نفس قدسی از درجه بهیمیت، ترقی نموده مشتبه به ملائکه گردد.و در آن آثارتجرد و وحانیت حاصل شود.و هرگاه کسی آنچه چاشت نخورده و دو مقابل آن رادر شام بخورد چگونه این مطلب دست می دهد؟ ! به خصوص همچنان که عادت اکثر اهل این عصر است که الوان اطعمه را مهیا می سازند بلکه بسا باشد اطعمه ای که در ماه مبارک رمضان صرف می کنند در ماههای دیگر صرف نمی نمایند.

و شکی نیست که: چون معده از غذای چاشت خالی باشد تا وقت شام رغبت آن بیشتر و اشتهای آن افزون تر می گردد.پس چون در آن وقت به رغبت تمام، الوان طعام را به قدر چاشت و شام بلکه زیادتر بخورد لذت آن بیشتر، و قوت آن فزون تر می گردد،و قوه شهویه او به هیجان می آید، و آنچه مقصود از روزه بود نتیجه بر عکس می بخشد.

پس روزه دار باید لا اقل همان غذایی که در شبهای غیر روزه می خورد بخورد وخوراک روز خود را به آن ضمیمه نسازد، تا سودی از روزه ببیند.

و از جمله آداب روزه دار آن است که: در هنگام افطار، دل او مضطرب باشد و درمیان خوف و رجا معلق باشد، زیرا نمی داند که روزه او مقبول شده یا نه.و این حالی است که باید در آخر هر عبادتی باشد.

مروی است که: «حضرت امام حسن مجتبی - علیه السلام - در روز عید فطری به جماعتی گذشت که مشغول خنده بودند، حضرت فرمود: ماه رمضان را خدای - تعالی - میدان بندگان خود قرار داده که در آن سبقت بر طاعت و عبادت او گیرند.پس جماعتی گوی سبقت در ربودند و به سعادت فایز گردیدند و طایفه ای پس افتادند و هلاک شدند.

پس عجب کل عجب از برای کسی که مشغول خنده و بازی باشد در روزی که سبقت گیرندگان در آن فایز شدند و بطالان و هرزه کاران زیان کردند.آگاه باشید، به خداقسم که: اگر پرده برداشته شود نیکوکار مشغول نعمت خود، و بدکار گرفتار بدیهای خودگردد و احدی به لهو و لعب نپردازد» . ⁽¹⁾

درجات روزه

و مخفی نماند که: از برای روزه سه درجه است:

اول: «روزه عوام » ، و آن عبارت است از اینکه: در روزها شکم و فرج خود را ازمقتضای شهوات آنها محافظت نمایی.و این نوع روزه، فایده نمی بخشد مگر مجرداستخلاص از عذاب را.

دوم: «روزه خواص » ، و آن عبارت است از: آنچه مذکور شد به زیادتی محافظت چشم و گوش و زبان و دست و پا و سایر جوارح و اعضا از معاصی و گناهان.و بر این روزه مترتب می گردد آنچه از برای روزه دار وعده داده شده است از ثوابهای بی پایان.

سوم: «روزه خواص خواص » ، و آن عبارت است از: آنچه مذکور شد با محافظت دل از اشتغال به افکار دنیویه و اخلاق رذیله و نگاهداشتن آن از غیر یاد خدا بالکلیه.وافطار این روزه ها به یاد غیر خدا و روز قیامت بودن است و حاصل این روزه، روگردانیدن از غیر خداست، چنانکه فرمود:

«قل الله ثم ذرهم ».

یعنی: «بگو خدا و هر چه غیر اوست واگذار» . ⁽²⁾

و این روزه انبیا و صدیقین و مقربین است.و ثمره این روزه، فوز به مشاهده جمال لقای الهی است.و رسیدن به چیزی که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به خاطر احدی خطور نکرده.

بدان که: مقتضای اخبار متواتره و تصریح جمعی از علمای طایفه شیعه است که: هرگاه کسی خالص از برای خدا، ماه رمضان را روزه بدارد و در آن ماه، باطن را ازاخلاق ذمیمه پاک سازد، و اعضای ظاهره خود را از معاصی نگاهدارد، و از حرام درخوراک و پوشاک و مسکن اجتناب نماید، و بجز حلال، غذایی نخورد، و در خوردن حلال هم افراط نکند، بلکه به نحوی باشد که: در هر وقت روز و شب الم گرسنگی رابیابد و فی الجمله مواظبت نماید بر نمازهای نافله و بعضی از ادعیه و آدابی که در این ماه مبارک سنت شده، مستحق مغفرت الهی و خلاص از عذاب اخروی می گردد.

پس اگر این شخص، از طایفه عوام باشد صفای نفسی از برای او حاصل می شود که باعث استجابت دعاهای او گردد.

و اگر از علما و اهل معرفت باشد، لشکر شیطان از حوالی قلب او کوچ می کند و ازبرای او بعضی از اسرار ملکوتیه روشن و منکشف می گردد، و به خصوص در شب قدر،زیرا که آن شبی است که در آن، اسرار منکشف می شود.و از مبدا فیاض، انوار بر دلهای پاک افاضه می شود.و مناط عمده در رسیدن به این موهبت عظمی، کم خوردن است، به نحوی که: الم گرسنگی را در آن وقت احساس کند.